De zwaan van Tuonela — Sibelius

Bij veel Concertgebouwbezoekers zindert wellicht nog de Vijfde symfonie van Jean Sibelius na die in oktober 2019 werd uitgevoerd. Vooral het laatste deel, met het prachtige thema voor koperblazers dat Sibelius naar een indrukwekkende climax opdrijft, laat steeds een verpletterende indruk na. Over de oorsprong van deze onvergetelijke melodie, noteerde Sibelius in zijn dagboek naast de beschrijving van een vlucht van zestien zwanen: 'Een van mijn sterkste ervaringen! Mijn God, wat een schoonheid! Zij cirkelden lange tijd boven mij en zij verdwenen in een benevelde zon als een zilveren glanzend licht.' 

Er is nog een andere zwaan die Sibelius inspireerde: De zwaan van Tuonela. Dit orkestwerk is een van de vier Lemminkäinen-legenden, gebaseerd op het Finse nationale epos Kalevala, een verzameling van oude verhalen, verzameld en in 50 zangen of ‘runen’ uitgegeven door de schrijver en filoloog Elias Lönnrot. Kalevala betekent 'het land van Kaleva', een oerheld uit een oud Fins geslacht. De publicatie kaderde in het opkomende nationalisme dat ook Finland beroerde in een periode van Russische overheersing die de eigen taal en cultuur beknotte. Alvorens Sibelius zich internationaal profileerde met zeven symfonieën, componeerde hij enkele nationalistisch getinte werken, met als bekendste Finlandia uit 1899. Drie jaar voordien had de première plaats van de Lemminkäinen-legenden.

Om naar de hand te dingen van de dochter van Pohjola, het Noordland, moet de held Lemminkäinen doordringen tot het rijk der doden, Tuonela, er er de zwaan doden die er op de rivier Tuoni heerst. In De zwaan van Tuonela roept Sibelius de ijzingwekkende sfeer op van het dodenrijk en de zwarte rivier waarop de zwaan majestatisch drijft. Haar gezang, prachtig ingekleurd door het orkest, wordt gesymboliseerd door een magnifieke solo van de althobo. Sibelius’ orkestratiekunst is fenomenaal. Alleen al het begin is een meesterzet: vanuit de diepe strijkers stijgt een grandioos akkoord naar de hoogte op, waarbij de violen verdeeld zijn in acht partijen. Daarbij voegt zich de althobo, de cellosolo en de grote trom met een zachte roffel.

In het videofragment hieronder, een uitvoering van De zwaan van Tuonela door het NHK Symphony Orchestra Tokio, wijs ik graag op een aantal treffende orkestrale effecten:

• een pizzicatopassage in de strijkers als begeleiding van de althobo (op 5’13”)
• de obstinate herhaling van drie sinistere akkoorden in de hoorns, waarbij de strijkers de hoofdmelodie unisono spelen ‘cantabile, con gran suono’ (‘zangerig, met grote toon’, op 6’26”)

Voor de geïntereseerden: de partituur is hier beschikbaar.