GOLD 2020 - Brugse stemmen uit de renaissance

Wie de naam ‘Arnolfini’ hoort, ziet waarschijnlijk direct het iconische dubbelportret van Jan van Eyck uit 1434 voor zich. Trots staat Giovanni Arnolfini afgebeeld in een overdadig rijk interieur met zijn (zwangere?) vrouw Giovanna Cenami, de dochter van zijn compagnon. Allerlei details, zoals het hondje en de sinaasappels, roepen noties van trouw en vruchtbaarheid op, wat gretige kunstkijkers in de jaren 1930 tot de conclusie leidde van een huwelijksportret. Maar inmiddels is die hoopvolle theorie door de feiten ingehaald. Om te beginnen liepen er minstens twee handelaars uit het Italiaanse Lucca rond in Brugge met de naam Giovanni Arnolfini, oom (‘di Arrigo’) en neef (‘di Nicolao’). Leg je hun biografieën en die van hun echtgenotes naast de chronologie van het schilderij, dan valt het verhaal in duigen. Is dat erg? Allerminst, want terwijl wij raden welke Arnolfini ons minzaam aankijkt vanop zijn dubbelportret – zie trouwens ook Van Eycks portret uit 1435 – is het vooral zijn afgebeelde rijkdom die telt. Want rijk waren ze, dankzij de handel in luxegoederen, en dat mocht gezien worden. De Arnolfini-clan had naast massa’s geld ook grote politieke invloed. Terwijl de kerk immers officieel neerkeek op leningen, verstopte men geldschieterij vaak juist onder de noemer ‘stoffenhandel’. En warempel: de Arnolfini’s verkochten de Bourgondische hertog Filips de Goede kilometers stof!

‘Het meest fascinerende handschrift waaraan de naam Arnolfini kleeft, is het Lucca Choirbook.’

Koorboeken

Behalve de schilderijen die de handelaars bij Van Eyck bestelden – wellicht kwamen ook de portretten Léal souvenir en Man met de rode tulband uit hun kring – lieten de Arnolfini’s verschillende kostbare boeken maken. Zo gaven ze de opdracht voor vertalingen van Thomas van Aquino en een geschiedenis van Vlaanderen, en nog een misboek voor het Clarissenklooster, waar de familie een kapel financierde, een dochter onderbracht en waar minstens onze Giovanni ‘di Nicolao’ ook werd begraven. Het meest fascinerende handschrift waaraan de naam Arnolfini kleeft, is zeker het Lucca Choirbook. De (latere) naam verbergt dat we hier te maken hebben met een op en top Brugse productie, een detective waardig. Aan het bestaan van het koorboek werd nooit getwijfeld, noch aan het feit dat Arnolfini het cadeau had gedaan aan de kathedraal van Lucca. De herontdekking in de jaren 1980 door musicoloog Reinhard Strohm was echter bijna een wonder. Grazend in de bibliotheek van Lucca vond hij bij toeval perkamenten kaften met muziek erop. Al snel bleek dat die banden ooit samen een handschrift hadden gevormd, en dat twee andere bibliotheken pagina’s uit hetzelfde boek bewaarden. Het Choirbook was blijkbaar na gedane dienst rond 1600 uit elkaar gehaald, en de pagina’s gerecycleerd als bindmateriaal. Met die ontdekking was het koorboek niet volledig, nog altijd niet, maar Strohm kon wel een inschatting maken van de voor die tijd gigantische omvang, en op basis van de fragmenten een voorlopige inventaris maken van het repertoire. Dufay is zeker de beroemdste componist, maar de muziek van Isaac, Domarto, Frye en anderen is eveneens van het hoogste niveau. Het is duidelijk: dit was een kostbaar handschrift, een kathedraal waardig. Maar niet de kathedraal van Lucca. Strohm concludeert dat de oorsprong van het Choirbook gezocht moet worden rond 1460 in de meest welgestelde Engelse kring in Vlaanderen, de Brugse Merchant Adventurers (zeehandelaars), die al in 1344 een kapel mét muzikanten hadden gesticht voor de heilige Thomas Becket bij de Karmelieten. Strohm speculeert dat Arnolfini vanuit zijn thuisstad Lucca weleens de vraag kan hebben gekregen het koorboek te kopen om er de kerkmuziek nieuw elan te geven.

‘De herontdekking van het handschrift in de jaren 1980 was bijna een wonder.’

Polyfonisten

Tijdens het goudglanzende hemelvaartsweekend klinkt behalve Dufays Missa L’homme armé door Cinquecento nog andere muziek uit het Lucca Choirbook, bijvoorbeeld bij ClubMediéval. Thomas Baeté liet voor dat concert zijn oog vallen op een Kortrijkzaan onder de illustere toondichters: Gilles Joye (1425-1483), van wie Memling een streng en devoot portret als priester schilderde. Het Brugse Donaaskapittel nam hem zijn relatie met een zekere Rosabella dan ook niet in dank af. Is de Missa Rosa bella in het Choirbook Joyes muzikale schuldbetuiging? Ze breken alvast een lans voor de vrijwel vergeten componist-zanger en Bedynghams lied O rosa bella waarop hij zich baseerde.Het Italiaanse ensemble La Fonte Musica schetst de context waarin het Lucca Choirbook terechtkwam, met muziek van John Hothby en een mis van Bruggeling Cornelis Heyns. Micrologus en zijn energieke leidster Patrizia Bovi brengen dan weer een soundscape van de hof- en straatmuziek waardoor je je een marktganger waant in 15e-eeuws Brugge. Het festival sluit af met een verkenning in klank van het landschap van de polyfonisten, een prachtig project van het Huelgas Ensemble. Overtuigd dat we in de muziek nog altijd sporen voelen van de vormen, het licht en de kleuren van Vlaanderen, Brabant en Henegouwen, waar de componisten hun jeugd doorbrachten, stelde Paul Van Nevel een programma samen vol ongekende parels. Sfeervolle foto’s van Luk Van Eeckhout doen de rest: we zijn terug in de Gouden Eeuw van de polyfonie.

— Albert Edelman

O1 - De context

GOLD opent met het bekendste werk uit het Lucca Choirbook: de Missa L’homme armé van Guillaume Dufay. Hij schreef wellicht als eerste een kunstige mis op het toen populaire lied. Niet vreemd, want met zijn sprongen en krachtige ritmes diende L’homme armé veel componisten als een stevig en herkenbaar fundament. Verweven in een mis kon de ‘gewapende man’ bovendien symbool worden voor Christus die als ridder het Avondland kwam bevrijden van de oprukkende Ottomanen, pijnlijk actueel na de val van Constantinopel in 1453.

O2 - De componist

Dufay gold en geldt als de beroemdste aller polyfonisten. Geboren in Beersel en kind van een alleenstaande moeder, begon hij zijn muzikale opleiding al heel vroeg aan de koorschool van Cambrai. Zijn faam als zanger en componist voerde hem door heel Europa, vooral tussen de Lage Landen en verschillende Italiaanse staten, waar hij onder meer verbonden was aan de pauselijke kapel. Lucratief was bovendien een plaats in het Brugse Donaaskapitel.

O3 - De muziek

De Missa geldt als spectaculair, aantrekkelijk en indrukwekkend van lengte. Je hoort de melodie L’homme armé al van ver aankomen, vooral in het Agnus Dei. In hun concert plaatst het vocale kwintet Cinquecento Dufays monumentale mis – op misschien wel dé melodie van de renaissance – naast een motet van Isaac, van wie ook een mis in het Lucca Choirbook is opgenomen, en werk van Bruggeling Arnold von Bruck.

WO 20 MEI – ZO 24 MEI 2019
Topstukweek Guillaume Dufay - Missa L’homme armé

WO 20.05.2020
Ignace Bossuyt & Cinquecento Dufay Close-up
Live bijgestaan door de zangers van Cinquecento voert Ignace Bossuyt je mee naar de meerstemmigheid van de ‘Franco-Flamands’.

DO-ZA 21.05-23.05.2020
Polyfonie-wandeling
In het voetspoor van de muziek Marie Paule Wouters weeft de verhalen van Dufay en oom en neef Arnolfini dooreen en staat stil bij Brugges Gouden Eeuw.

DI 19.05.2020
Dufay, de Arnolfini’s en Jan van Eyck
Cursus Kunsthistorica Kathleen Joris en polyfoniespecialist Hendrik Vanden Abeele doen een boekje open over enkele Arnolfini-kunstwerken, hun scheppers, en de man die ze verbindt.
In samenwerking met Amarant

DO 21.05.2020
Cinquecento Dufay. Missa L’homme armé
De vijf excellente zangers van Cinquecento plaatsen Dufays monumentale mis naast motetten van Isaac en van Bruggeling in Habsburgse dienst Arnold von Bruck.