Kan kunst vrouwen een stem geven?

Net zoals onze stem zich vormt als we opgroeien, ontwikkelen ook kunstenaars in de loop van hun leven hun eigen unieke artistieke stem. Ze ontdekken wie ze zijn en wat ze de wereld willen vertellen. En ze willen gehoord worden, want wat is kunst zonder publiek? Raise your voice focust niet toevallig op de veelvormige virtuositeit van de vrouwelijke stem. Want hoewel vrouwen ruwweg de helft van de wereldbevolking uitmaken, wordt hun stem nog veel te weinig gehoord. Hoogste tijd voor een maatschappelijke coming of age, waarin vrouwen en mannen eindelijk gelijkwaardig naast elkaar staan, op het podium en daarbuiten.

Vertekend beeld

Hoeveel vrouwelijke auteurs las jij in je middelbare schooltijd? Zelfs nu nog studeren veel jongeren af zonder ooit één boek van een vrouwelijke auteur te hebben gelezen. Net zo kan je fluitend het conservatorium verlaten zonder ooit werk van een vrouwelijke componist te hebben gespeeld of jarenlang trouw een concertabonnement hebben zonder werk van een vrouwelijke maker te horen, want ook vandaag nog is minder dan 8% van de werken die de grote symfonieorkesten spelen geschreven door vrouwen en de operahuizen doen het zeker niet beter. En meestal zijn het dan nog de kleinere werken. In haar boek Old Mistresses schrijft kunsthistorica Griselda Pollock: 'Als je naar de National Gallery in Londen gaat, of naar het Rijksmuseum of het Louvre, dan leer je als bezoeker, of je nu vijf of vijftig bent, dat geen enkele vrouw iets heeft gedaan wat het tonen of verzamelen waard is, en daarmee ook dat vrouwen niet waardevol zijn. Hetzelfde geldt als we nooit de kans krijgen de wereld te zien door de ogen en ervaringen van mensen die zwart of queer zijn, uit de arbeidersklasse komen of een beperking hebben. We krijgen een vertekend beeld, en dat voedt racisme en ongelijkheid.' Ook buiten het museum.

'Wiens stem gehoord wordt, toont waar de macht ligt.'

Shaken, not stirred

Wiens stem gehoord wordt, toont waar de macht ligt. Waarom spreken we nooit over mannenliteratuur, maar wel over migrantenliteratuur, vrouwenliteratuur en queerliteratuur? De lat waarmee gemeten wordt wat Grote Kunst is, is nog steeds gebaseerd op de oude canon, en die is wit, middenklasse, heteroseksueel en vooral: mannelijk. En dat schuurt met een maatschappij waarin steeds meer andere stemmen steeds mondiger weerklinken. Polyfonie is hier misschien wel hét toverwoord om de angst weg te nemen dat al dat moois overstemd zal worden door wat nieuw of anders is. Met de woorden van het feministische auteurscollectief Fixdit: ‘We willen de canon niet aanvallen, maar aanvullen.’ Want cross-overs of contrasten kunnen net tot verrijking leiden. Niemand die dat beter beseft dan sopraan Claron McFadden, die al decennia schippert tussen oude muziek en jazzy ritmes. Nu duikt ze samen met het Arifa Ensemble in een smeltkroes van oosterse en westerse stijlen (22 nov). Ook de Zweeds-Ethiopische stemkunstenaar Sofia Jernberg (16 nov) wipt vlotjes over de genregrenzen en beweegt zich vrij tussen jazz, klassiek en avant-garde. Dat de mogelijkheden van de menselijke stem onbegrensd zijn, bewijst ook het Amerikaanse ensemble Roomful of Teeth (20 nov): ze laten geen mondhoek onverkend en rekken de stembanden op tot het uiterste.

'Polyfonie is hier misschien wel
het toverwoord, dat de angst
kan wegnemen dat al dat moois
overstemd zal worden door wat
nieuw of anders is.'

Vicieuze cirkel

‘Er is maar één manier om als vrouw iets te bereiken in de kunst: stay in the room until you are seen, even if you are told to leave.’ Met die woorden nam de Finse componiste Kaija Saariaho in 2021 in Venetië haar Gouden Leeuw in ontvangst. Een opmerkelijke eer, want in de hele
geschiedenis van de Biënnale kreeg slechts één andere vrouw die oeuvreprijs. Zijn genieën dan echt altijd mannen? Wel … nee. Maar doordat vrouwelijke kunstenaars minder verzameld, gecanoniseerd, tentoongesteld, gerecenseerd en bestudeerd worden, vormen ze geen canon waar andere vrouwen op kunnen voortbouwen. En dus weerspiegelen kunst en wereld elkaar: een eindeloze poel van mannelijke superioriteit. Nog een keertje Griselda Pollock: 'Het is geen kwestie van vergeten. Het is systematisch: musea en kunsthistorici hebben het bestaan van vrouwelijke kunstenaars ontkend door hen niet aan te kopen, niet te laten zien en niet over hen te schrijven.’

Dat gat in het collectieve geheugen fiksen is de missie van de Dead Ladies Show (10 en 11 nov), een café chantant waarin vrouwen centraal staan die fantastische dingen deden tijdens hun leven, maar ‘vergeten’ geraakt zijn in de loop van de geschiedenis. Om in één keer de historische achterstand in te halen, serveren we je op 48 uur tijd 30 fenomenale vrouwen uit de kunst, wetenschap en literatuur én 20 vrouwelijke componistes, wiens werk zonder blozen naast dat van hun mannelijke collega’s mag staan. Lili Boulanger bijvoorbeeld. Toen zij in 1913 als allereerste vrouw de Prix de Rome won, kopten de kranten: ‘De suffragettes gooien ruiten in en steken huizen in brand, maar een Frans meisje heeft een grotere overwinning behaald.’ Maar hoe grensverleggend haar muziek ook was, een genie werd ze nooit genoemd.

Rolpatronen of rolmodellen?

In 1989 schokte het feministische collectief Guerilla Girls de kunstwereld met hun slogan Do women really have to be naked to get into the Met? Uit een rondje genderturven was gebleken dat minder dan 5% van de moderne kunstenaars aan de museummuur vrouw was, tegenover 85% van de naakten. Eeuwenlang waren vrouwen eerder onderwerp dan maker. Projectievlakken, waarop de maatschappij haar vooroordelen, fantasieën en verlangens kon projecteren. De vrouw als (lust-)object van de mannelijke kunstenaar. Die seksualisering houdt ook Lara
Barsacq bezig. In La Grande Nymphe (23 nov) werpt ze de mannelijke blik op het vrouwenlichaam af. Terwijl Prélude à l’après-midi d’un faune vervelt tot nieuwe muziek van Cate Hortl bevrijden de dansers zich van het opgelegde vrouwbeeld en heroveren de controle over hun lichaam. Ook Concertgebouw-Maker Anna Danilevskaia is niet van plan zich de mond te laten snoeren en zet daarvoor in Parle qui veut! samen met het Sollazzo Ensemble en illustrator Chrostin de zotskap op, want al lachend mag de nar de waarheid zeggen (15 nov). Wellicht was het daarom traditioneel een mannenberoep – al kent de geschiedenis ook een paar beroemde vrouwelijke narren. Het Ragazze Quartet heeft lak aan genderstereotypes en schudt in The World’s Wife stevig de historische en mythologische vrouwenrollen door elkaar: transzangeres Lucia Lucas leent haar bariton aan Roodkapje, Herodes en Queen Elisabeth in deze zoektocht naar wat de vrouwelijke stem is en kan zijn (14 nov).

'Noem meer namen van vrouwelijke kunstenaars, want canon steunt op herhaling. Lees meer vrouwen, beluister meer vrouwen.'

Wegbereiders en baanbrekers

Ook fotografe Trui Hanoulle (9 nov – 2 feb) stelt scherp op rolpatronen die doorbroken worden. Overal ter wereld portretteerde en interviewde ze vrouwen voor wie een traditioneel mannelijk vervoermiddel de sleutel tot emancipatie was. Heel gewone vrouwen, die vooroordelen en tradities negeerden en hun eigen weg gingen, achter het stuur van vliegtuigen, vrachtwagens, taxi’s, fietsen en motorfietsen. Als riksja-trekker, skater of gondelierster. Allemaal (v). Rolmodellen voor een nieuwe generatie. Baanbrekers voor verandering. Wegbereiders voor een gelijkwaardige, nieuwe wereld. Waaraan wij allemaal kunnen bijdragen.

Laat me u nog een Fixdit-tip meegeven: noem meer namen van vrouwelijke kunstenaars, want canon steunt op herhaling. Lees meer vrouwen, beluister meer vrouwen. En als je iemand een boek of een concertkaartje cadeau doet, kies dan een vrouw. Want verandering begint niet met grote woorden, maar met kleine daden.

— Gaea Schoeters