Bushra El-Turk heeft met Woman at Point Zero een opera gecreëerd over vrouwen die gevangen zitten in een cyclus van geweld. Ze vragen zich af waar de ultieme vrijheid te vinden is: binnen of buiten de gevangenismuren? Nawal el Sadaawi’s roman uit 1975, waarin ze het verhaal optekende van een ter dood veroordeelde vrouw, is het ijzersterke vertrekpunt van de voorstelling. De stemmen van vrouwen die vandaag, bijna veertig jaar later, in exact dezelfde situatie verkeren, brengen Sadaawi’s verhaal naar het heden. Ze stellen de vraag op scherp: hoe raken vrouwen (eindelijk) voorbij de gevangenistralies van mannelijk geweld?

Ook Lieselot De Wilde, die dit en komend seizoen als Maker ondersteund wordt door het Concertgebouw, zocht naar een manier om stem te geven aan het vrouwelijke perspectief. Met Figurine maakt ze haar eerste eigen muziektheater-productie. ‘Hoe zien vrouwelijke kunstenaars zichzelf?’ vroeg ze zich af. ‘En hoe zie ik mezelf dan als kunstenaar?’ Figurine wordt een fantasierijke zoektocht naar antwoorden op die vragen. Twee verschillende voorstellingen, één gemeenschappelijke thematiek: wat betekent het om een vrouw te zijn? Gevangen in maatschappelijk bepaalde vormen, spelend met of zich uiteindelijk bevrijdend van … diezelfde vormen? We spraken erover met beide makers.

BUSHRA EL-TURK

Wat raakte je zo in in het boek van El Sadaawi?
Bij het werk aan mijn eerste opera, Silk Moth (over eerwraak, red.), stopte iemand me het boek toe. Toen ik het las, was ik onmiddellijk in mijn diepste wezen geraakt. Dat was heel fysiek: ik voelde onmiddellijk dat ik daar iets mee wilde doen. Ik ben altijd gefascineerd geweest door het idee van gevangenschap. Zelfs op muzikaal vlak. Als een melodie beperkt wordt in haar bewegingsvrijheid, worden alle andere muzikale parameters plots veel belangrijker. Dat proces herkende ik ook in Sadaawi’s roman.

Het gevoel gevangen te zitten, is dat iets dat je zelf ook ervaren hebt?
Absoluut. De hele strijd om gehoord te worden: dat is voor mij en veel andere vrouwen nog altijd erg herkenbaar. In het Midden-Oosten, maar ook hier in West-Europa. Vrouwen zitten nog altijd gevangen in sociale definities die bepalen wat een vrouw is en wat niet. Zelfs in mijn eigen familie is dat zo. Ondanks heel wat stappen in de goede richting, voel ook ik die maatschappelijke en culturele druk op mijn schouders.

'Vrouwen zitten nog altijd gevangen in sociale definities die bepalen wat een vrouw is en wat niet.'

Hoe geef je zoiets muzikaal vorm?
Ik onderzoek vrijheid en de beperking van die vrijheid door middel van improvisatie. Samen met de muzikanten van het Ensemble Zar heb ik mijn eigen systeem uitgewerkt. Elke speler kan daarbij zijn of haar eigen persoonlijkheid en culturele achtergrond aan bod laten komen, vertrekkende van het muzikale materiaal dat ik gecomponeerd heb. Dat proces vraagt veel tijd, maar het creëert wel iets heel bijzonders: de mogelijkheid om buiten de lijnen te kleuren. Wat tussen de noten gebeurt, dat is voor mij het belangrijkste. Daar is de vrijheid te vinden.

Wie wil je graag bereiken met Woman at Point Zero?
Je weet natuurlijk nooit op voorhand wie er in je publiek gaat zitten. Maar na de première in Aix-en-Provence kwam er een man naar me toe die me zei: ‘Jouw opera doet me nadenken over hoe ik mijn dochters wil opvoeden.’ Toen had ik echt het gevoel dat ik iets bereikt heb met deze opera, ook al lijkt dat iets kleins. Natuurlijk willen we deze opera ook enorm graag naar het Midden-Oosten brengen, maar op dit moment twijfelen heel wat organisatoren nog. Het is té controversieel daar. Hopelijk verandert dat op een dag.

LIESELOT DE WILDE

We kennen jou al langer als zangeres, waar kwam de stap naar zelf creëren vandaan?
Dat was een geleidelijk proces. Zelf creëren is iets dat ik mezelf moest leren toestaan. Als zangeres heb ik onbewust lang geloofd dat ik het creëren beter aan mannen overliet. Op een bepaald moment was er wel die klik: het is niet omdat ik een vrouw ben, dat ik niet kan creëren. Die klik is er gekomen toen ik de muziek van Meredith Monk heb leren kennen. Ik was daar zo van onder de indruk en tegelijk dacht ik: hoe komt het dat ik op het conservatorium wel over Philip Glass en Steve Reich geleerd heb, maar niet over Monk?

Voor de tekst put je uit een make-up-tutorial uit de jaren vijftig. Niet zo vrouwvriendelijk, of juist wel?
Nee, dat zijn absoluut geen vrouwvriendelijke teksten (lacht). Een man legt vrouwen uit hoe ze moeten zijn en wat ze moeten doen om een echte vrouw te zijn. Regelrechte mansplaining! Maar tegelijk toont hij hoe je een persoonlijkheid kan ‘creëren’ met make-up. Als je je die woorden toe-eigent als vrouw, los van het hele make-up-gebeuren, klinkt het eigenlijk heel emanciperend: hoe bouw je je identiteit? Dat is een universeel menselijk proces. Je leert door imitatie, daarna verzet je je daartegen en uiteindelijk leg je met al die stukken je eigen puzzel. Die evolutie hebben vrouwen de afgelopen decennia ook doorgemaakt.

'Ik wil vrouwen heel bewust niet als slachtoffers portretteren.'

Herken je jezelf daar in?
Vooral als artiest. In klassieke muziek leer je door imitatie. Er zijn een heleboel regels waar je je aan te houden hebt. Maar op een bepaald moment wordt dat keurslijf te strak. Het lijkt wel alsof wie je bent, uitgewist wordt. Dat kon ik niet volhouden: er moest iets anders komen.

Wilde je een feministische voorstelling maken?
Eigenlijk niet. Want ook mannen herkennen zich vaak niet in de maatschappelijke ‘mal’ die hen opgelegd wordt. En dat is óók pijnlijk. Ik wil vrouwen heel bewust niet als slachtoffers portretteren. Want dan zou ik vrouwen inpassen in een verhaal dat hen wééral tekort doet. Ik wil met Figurine juist voorbij die woede geraken, om ruimte te kunnen maken voor iets anders.

— Annemarie Peeters