De ‘strijd’ tussen harmonie en vindingrijkheid

Het uitgangspunt voor Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione is de prachtige opname van De vier jaargetijden door vioolvirtuoos Amandine Beyer en haar ensemble Gli Incogniti, met wie Anne Teresa De Keersmaeker reeds meermaals samenwerkte. Antonio Vivaldi’s compositie is een van de bekendste, meest iconische en vaakst gereproduceerde muziekstukken, een ‘hit’ uit het barokrepertoire. Het stuk is ook uiterst precies en complex: een rijke textuur van verhaallijnen en betekenislagen. Het is net deze multidimensionaliteit van De vier jaargetijden die Anne Teresa De Keersmaeker en Radouan Mriziga inspireert. Zij vatten het creatieproces aan door de compositie zorgvuldig te ontrafelen, samen met Amandine Beyer en de dansers. Een belangrijk onderdeel van dit project is een onderzoek naar wat precies aan de basis ligt van het succes van De vier jaargetijden door dieper in te gaan op de details van het stuk, en de compositie zorgvuldig uit elkaar te halen: deel per deel, laag per laag, draadje per draadje.

De titel van deze nieuwe choreografie verwijst naar de originele uitgave waarvan Le quattro stagioni een deel was. Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione, opus 8 werd voor het eerst uitgegeven in Amsterdam in 1725. Naast La primavera, L’estate, L’autunno, en L’inverno, bevatte dit verzamelwerk acht bijkomende concerto’s die door Antonio Vivaldi werden gecomponeerd. De titel wordt vertaald als de ‘proef’, de ‘wedstrijd’ of de ‘strijd’ tussen harmonie en vindingrijkheid. Het dialectische verband dat ogenschijnlijk wordt gecreëerd tussen klassieke compositietechnieken en creativiteit of verbeelding heeft iets mysterieus. De vier jaargetijden is vandaag een zeer vertrouwd ‘object’. De vorm waarin het oorspronkelijk werd uitgebracht, lijkt echter een bepaalde ‘spanning’ te suggereren, en ruimte te bieden voor reflectie en twijfels. In die zin wijst de oorspronkelijke titel al op de verschillende stemmen en onderzoekslijnen die in het stuk samenkomen. Dit resoneert met de strategieën die De Keersmaeker en Mriziga verkennen om gestalte te geven aan een choreografisch antwoord op Vivaldi’s muziek.

De vier jaargetijden

De Keersmaeker en Mriziga werkten in 2020 al samen aan 3ird5 @ w9rk, een performance die werd gecreëerd voor de tuin van de Maison des Arts tijdens Kunstenfestivaldesarts in Brussel. Beiden delen een grote interesse in de observatie van de natuur, geometrie en belichaamde abstractie. In 3ird5 @ w9rk kwam ook hun ecologische bezorgdheid tot uiting. Vivaldi’s meeslepende muziek plaatst deze thema’s in een nieuw perspectief. Nadenken over de vier jaargetijden in de natuur door stil te staan bij de diepere aard van deze muziekcompositie biedt inspiratie om verder op zoek te gaan naar patronen, bewegingen en structuren in de planten- en dierenwereld, in astrologie en kosmologie als mogelijke uitgangspunten voor een choreografie. Welke relatie hebben we vandaag de dag met de natuur? Hoe duurzaam is die relatie? Herkennen we vogelgezang nog? Zijn er nog wel vier seizoenen? Bovendien schreef Vivaldi De vier jaargetijden in het Middellandse Zeegebied, een kruispunt tussen verschillende continenten. De muziek zet dus ook aan tot reflectie over de circulatie van culturen, kennis, macht en geschiedenissen waar deze regio symbool voor staat.

‘Welke relatie hebben we vandaag de dag met de natuur? Hoe duurzaam is die relatie? Herkennen we vogelgezang nog? Zijn er nog wel vier seizoenen?

De vier jaargetijden staat in de eerste plaats bekend als een prachtige ode aan (de krachten van) de natuur. Vivaldi maakte vakkundig gebruik van het imitatievermogen van de viool om de natuur tot leven te wekken. Vogelgezang, het blaffen van een hond, fluisterende beekjes en boomtakken, subtiele briesjes en windstoten, hevige stormen, donder, verzengende hitte en krakend ijs worden zeer beeldend opgevoerd. De muziek verbeeldt ook het werk van de boeren op het veld, zoals zaaien en oogsten. Zo creëert de componist een aantal gedetailleerde tableaus voor elk seizoen.

Op het eerste gezicht stelt Vivaldi een eenvoudig gebaar. De compositie heeft een duidelijke structuur. Ze bestaat uit vier afzonderlijke concerto’s die elk een seizoen voorstellen. Samen vormen ze een werk van veertig minuten. Elk concerto is verder onderverdeeld in drie afzonderlijke bewegingen. De ‘vernieuwing’ waarop de titel van de oorspronkelijke uitgave alludeert, verwijst niet alleen naar de vorm (van langere en met elkaar samenhangende concerto’s), maar ook naar het feit dat bij elk concerto een sonnet hoort. Deze gedichten zijn op hun beurt verdeeld in drie delen die elk een scène beschrijven van het seizoen in kwestie. Er is geen eensgezindheid over het antwoord op de vraag of de sonnetten vóór of na de muziek werden geschreven, maar het is duidelijk dat de muziek en de bijbehorende buitenmuzikale informatie nauw verweven zijn. De muziek lijkt de beelden en woorden van de sonnetten bijna letterlijk te weerspiegelen. De gedichten, waarvan wordt aangenomen dat Vivaldi ze zelf schreef, zijn beeldend en tastbaar. Ze zijn geïnspireerd door landbouw, literatuur, landschapsschilderkunst en mythologie, en beschrijven dieren, weersomstandigheden, maar ook jachttaferelen, dronken vechtpartijen, dansen en schaatsen. Vivaldi, die ook opera’s componeerde, haalde zijn inspiratie uit de natuur, maar gaf haar ook iets theatraals. Naast de gedichten bevat de muzieknotatie ook beknopte beschrijvende bijschriften, die de muzikanten suggesties geven over hoe ze een beeld, een geluid, een landschap of een scène kunnen visualiseren. Zo omvat de compositie uiteenlopende hints op verschillende niveaus om de muziek te beluisteren, te lezen, te interpreteren en te vertolken.

‘Vivaldi brengt niet alleen het steeds veranderende landschap tot leven. De muziek toont ook de karaktertrekken van de mensen die in die omgeving leven, hun emoties en stemmingen: van vreugde en plezier tot angst en uitputting.’

Het intertekstuele aspect van de compositie is treffend. De muziekanalyse die de choreografen en dansers onder begeleiding van Amandine Beyer maakten, bracht aan het licht hoe belangrijk het narratieve aspect van de muziek is: de vier concerto’s vormen een geheel en vertellen een verhaal. Vivaldi brengt niet alleen het steeds veranderende landschap tot leven. De muziek toont ook de karaktertrekken van de mensen die in die omgeving leven, hun emoties en stemmingen: van vreugde en plezier tot angst en uitputting. De muziek balanceert tussen feestelijk en zwaar, licht en donker, energiek en vertraagd. Uit de analyse bleek ook dat heel wat delen in mineur waren geschreven, wat meer spanning oproept dan men wellicht zou verwachten van De vier jaargetijden. Terwijl Lente en Herfst aangenaam zijn, krijgt de natuur een eerder turbulent karakter in Zomer en Winter. De muziek geeft zo verschillende relaties tussen mens en natuur weer:

Eenvoudig/Complex

In De vier jaargetijden wordt de mens vaak verbeeld als waarnemer van de natuur, afwezig (slapend, dromend, dronken), alleen, een buitenstaander. Welk soort (collectief) gebaar hebben wij vandaag nodig, nu we de impact van de klimaatverandering steeds vaker voelen? Kan deze prachtige ode aan de natuur, die meer dan 300 jaar geleden werd gecomponeerd, nog steeds iets zeggen over de urgente situatie waarmee we vandaag geconfronteerd worden? Hoe kunnen we deze compositie benaderen zodat ze een plaats krijgt in het heden en er een zinvolle dialoog kan ontstaan met de huidige context?

Enerzijds zorgt het vertrouwde karakter van deze muziek onmiddellijk voor een common ground. Ze is mooi, toegankelijk, en maakt deel uit van ons collectieve geheugen. Ze is uitnodigend, laat toe dat veel mensen kunnen deelnemen aan het gesprek en toetreden tot de ruimte van de performance. Anderzijds zorgt de gelaagdheid van Vivaldi's compositie voor verschillende aangrijpingspunten en inspireert ze om de complexe thema's die ze aanreikt vanuit meerdere perspectieven te benaderen. Dit biedt ook de gelegenheid om nieuwe lagen toe te voegen, openingen te creëren tussen bestaande lagen, verhalen, ritmes, patronen en structuren bloot te leggen die anders onder de oppervlakte blijven, en iets volledig anders toe te voegen, nieuwe geluiden te laten weerklinken en andere lezingen mogelijk te maken.

Anne Teresa De Keersmaeker en Radouan Mriziga dagen het vertrouwde karakter van De vier jaargetijden uit door de muziek te ontleden. Ze halen inspiratie uit de heldere structuur van de muziekcompositie, de nauwe band tussen de noten en de woorden, de (technische) gedetailleerdheid van de observaties en voorstellingen van de natuur, alsook van de plotse wisselingen van temperatuur en temperament die de muziek uitdrukt. Daarnaast put het dansvocabularium van Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione uit andere voorstellingen (uit de schilderkunst) van landschappen, dieren, fysieke arbeid, seizoensgebonden feesten en rituelen, en Griekse, Romeinse, Egyptische en Azteekse mythologie. De choreografen willen ook de aandacht vestigen op de historische rol van muziek en dans – die ook tot uiting komt in Vivaldi’s compositie – als het ideale medium om mensen samen te brengen; als een gebaar van collectieve reflectie, rouw en celebratie. Terwijl de dansers Boštjan Antončič, Nassim Baddag, Lav Crnčević, en José Paulo dos Santos zich in de ruimte bewegen volgens complexe patronen van rechte en gebogen lijnen, roepen hun sprongen, wervelingen en draaiingen ook echo’s op van de snelle bewegingen en plotse sprongen, de lijnen, cirkels en spiralen van de strijkstok van de viool.

‘De muziek inspireert De Keersmaeker en Mriziga om het potentieel van een brede waaier aan gebaren te verkennen: klein en groot, concreet en abstract.’

De choreografen hebben niet de intentie een manifesto op te stellen of een theoretisch discours te brengen. Vivaldi benadert de seizoenen op een directe wijze. Dit biedt de mogelijkheid om de moeilijke kwesties die voorliggen onder andere te benaderen door te vertrekken vanuit eenvoudige elementen: warmte, koude, zon, vogels, paarden, bomen. De muziek inspireert De Keersmaeker en Mriziga om het potentieel van een brede waaier aan gebaren te verkennen: klein en groot, concreet en abstract. We zien gebaren, acties en bewegingen die circuleren, worden gedeeld, doorgegeven en getransformeerd. Tegelijkertijd leiden hun uiteenlopende benaderingen van muziek en choreografie tot een complex samenspel van diverse spanningsvelden, in contrast met de heldere structuur en de toegankelijkheid van De vier jaargetijden. Geïnspireerd door de multidimensionaliteit van de muziek, besluiten de choreografen een radicaal gebaar te introduceren. Ze kiezen ervoor om een tijdlang afzonderlijke, parallelle trajecten te verkennen, om een verscheidenheid aan ruimten en composities te creëren, samen en afzonderlijk.

Voor De Keersmaeker is muziek altijd het uitgangspunt geweest voor een choreografie. Ze analyseert de muziek in detail en haalt er inspiratie uit voor de inhoud en vorm van een stuk, het bewegingsvocabularium, en de structuren van ruimte en tijd. Zo benadert zij ook Vivaldi’s muziek. Mriziga’s benadering is dan weer helemaal anders. Als antwoord op wat hij over de aard van De vier jaargetijden ontdekt – de structuur, het ritme, het verhaal, de betekenis, de oorspronkelijke context en de hedendaagse weerklanken – stelt Mriziga voor om de muziek volledig weg te nemen tijdens het creatieproces en het dansvocabularium in stilte te ontwikkelen. ‘Op dit moment hebben we twee ruimten gecreëerd. Bijna zoals het idee van een positieve en een negatieve ruimte. Nu brengen we beide ruimten samen. Als je de choreografie bekijkt als een reflectie van de muziek, is het net alsof we de compositie reconstrueren. Eerst halen we ze uit elkaar om ze nadien weer tot een geheel te maken. Dit is een ander onderdeel van het werk: het vormgeven, zoals een ambachtsman een voorwerp creëert.’ (Radouan Mriziga)

Nu zijn ze op het punt gekomen waarop ze het bewegingsmateriaal weer beginnen samenvoegen en opnieuw vormgeven, verschillende elementen samenbrengen en afzonderlijke sporen weer vervlechten, tot één choreografie. Geleidelijk aan beginnen de uiteenlopende lijnen samen te resoneren, te kruisen, te verstrengelen, en elkaar aan te steken. Daarnaast putten de kunstenaars ook inspiratie uit een nieuw gedicht van Asmaa Jama. Het staat in schril contrast met de 300 jaar oude sonnetten van Antonio Vivaldi, die de landelijke taferelen verbeelden die in zijn tijd in trek waren. Het krachtige werk van Asmaa Jama gaat daarentegen over de pijnlijke vernietiging van het milieu die eigen is aan onze tijd. Het schetst een rampzalig beeld van waar we op afstevenen. Beide gedichten, en de resonanties en fricties die tussen hen ontstaan, vormen bijkomende facetten als basis voor de dans.

Geleidelijk komt deze verscheidenheid aan lijnen en lagen samen om tot een unieke choreografische schriftuur te komen. Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione grijpt terug naar de kern, de structuur van Vivaldi’s bekende compositie, en de vele associaties en emoties die het muziekstuk oproept, en geeft gestalte aan een choreografisch contrapunt. Bovendien onderzoekt de voorstelling het contemplatieve aspect van De vier jaargetijden, dat schuilt in de vertrouwdheid van het muziekstuk en de vertrouwdheid van de natuur.

Sara Jansen