Symfonie nr. 26 (Lamentatione) — Haydn

Van Haydns 104 genummerde symfonieën behoorden tot enkele decennia geleden vooral de laatste twaalf (nrs. 93-104), de zogenaamde Londense, tot het vaste repertoire. Intussen hebben velen gelukkig ook de vroegere symfonieën ontdekt, een ware schatkamer van onterecht lange tijd verborgen parels. Het grootste deel daarvan componeerde Haydn tijdens de vier decennia dat hij verbonden was aan het prestigieuze hof van de Hongaarse prinsen Esterházy, in Eisenstadt en in de zomer in hun tweede residentie Esterháza (1761-1790).

Haydns Symfonie nr. 26, bekend als Lamentatione, dateert van omstreeks 1768. Zij was wellicht bedoeld voor een liturgische dienst tijdens de Goede week. Uitvoeringen van instrumentale werken, of delen ervan, in de kerk waren toen niet ongebruikelijk. Het is een van Haydns eerste symfonieën waarin de dramatische expressie sterk toeneemt en zelfs centraal staat, in functie van de specifieke context: Christus’ passie. De bezetting is voor de eerder bescheiden bezetting van strijkers, twee hobo’s, twee hoorns en fagot.

Haydn citeert in dit werk twee gregoriaanse melodieën die tijdens de dagen voor Pasen werden gezongen, in het eerste, snelle deel (Allegro assai con spirito) en in het tweede langzame deel (Adagio). Het derde deel is een klassiek menuet, maar zonder de luchtigheid eigen aan die dans. Er is geen vierde deel als finale,  in de meeste latere symfonieën wel.

Ik ga dieper in op deze symfonie aan de hand van een uitvoering door het Kammerorchester Basel o.l.v. Giovanni Antonini.

1. De inzet van de symfonie bepaalt dadelijk de donkere sfeer: zo wordt het maatgevoel vanaf de eerste maat verstoord door syncopen (eerst een korte noot en dan lange, de muziek ‘hinkt’ en is onrustig). Van een mooi afgeronde frase of een lyrische melodie is nergens sprake. De eerste hobo en de tweede viool citeren een gregoriaanse zang, die in Oostenrijk in gebruik was voor het passieverhaal (0:44). De eerste viool begeleidt met heftige figuren.
   
   
2. Het tweede, langzame deel (5:00-13:20) is een briljant staaltje van introverte schoonheid. De eerste hobo draagt samen met de tweede viool de gregoriaanse reciteerformule voor die in de Goede Week wordt gezongen op de teksten van de Klaagzangen of Lamentaties van de profeet Jeremias, die symbolisch refereren aan het lijden van Christus. De violen omkransen dit rustig en rustgevend lamento met prachtige, woordenloos-commentariërende overpeinzingen. Het mooiste moment komt wanneer in het tweede onderdeel de hoorns zich bij de hobo’s voegen ter versterking van de gregoriaanse melodie, maar steeds piano (9:47). Deze muzikale meditatie van meer dan acht minuten is een van de heerlijkste bladzijden uit Haydns oeuvre.
   
   
3. Het menuet (13:30-17:30) is iets lichter van toon, maar toch doordrongen van dramatische accenten, zoals de maatverstorende forte-akkoorden op de derde tel (15:25, 15:32 …), die gewoonlijk niet geaccentueerd wordt. Het eindigt ook niet in een climax of krachtig op een forte, maar eerder onverwacht en op een zachte toon.

Er schijnt in deze symfonie wel even licht in de duisternis, dat vooruitblikt naar Pasen. De kleine tertstoonaard (re klein), toen nog zeldzaam in een symfonie, bloeit op het einde van het eerste deel (3:49) even open naar de grote terts (re groot), maar toch domineert doorheen het hele werk het drama van passie, klacht en verdriet.

Met deze symfonie zette Haydn een belangrijke stap in de dramatisering en de expressieve verdieping van de puur instrumentale muziek, een evolutie die enkele decennia later tot een hoogtepunt zou leiden in het symfonische oeuvre van Ludwig van Beethoven.