Wouter Valvekens — Schumann, Chopin & Szymanowski

Zo nu en dan heeft de mens nood aan uitdaging. Dan plots reikt hij hoger en springt hij verder. Ook in de kunst is het zo. Componisten putten zich soms uit om het diepste uit zichzelf naar boven te halen. Daarbij plaatsen ze hun uitvoerders voor heel wat problemen. Zelfs de grootste en de beste pianocomponisten willen wel eens iets schrijven dat boven het gewone of het mondaine uitstijgt en zowel de pianist als de luisteraar voor serieuze uitdagingen plaatst.

Liefde in een deinende gondel
Neem nu de Barcarolle, opus 60 van Chopin. Geen bekender pianocomponist dan Chopin en toch is uitgerekend dit werk een van zijn meest opvallende. Het werd gecomponeerd tussen de herfst van 1845 en de zomer van 1846 en uitgevoerd kort voor de dood van de componist tijdens zijn legendarisch laatste recital in Parijs in 1848. Oorspronkelijk was een ‘barcarolle’ een volks gezang van Venetiaanse gondeliers, zeer geliefd in de negentiende eeuw omdat het de Noord-Europese touristen aan hun Italiaanse avonturen deed denken. Chopin maakt er iets uitgesproken romantisch van, een bijzonder onvatbaar moderato met expressieve melodieën, rijke en complexe harmonieën en een vormperfectie die de componist tot dan toe enkel in zijn ‘nocturnes’ had gevonden. De melodie herinnert aan een opera in belcantostijl, waarbij de rechterhand zeer vloeiend over de toetsen gaat, terwijl de linkerhand het in een wat strakker ritme allemaal wat lijkt tegen te houden. Luister naar dat herhalend patroon in de bas, gekenmerkt door karakteristieke doubleringen en versierd met trillers. Al van bij de eerste maten voelen we het deinen van de gondel op de lagune. Daarboven verschijnt in 12/8 een prachtige belcantolijn, een zeer kleurrijke passage. Chopins vriend, de pianist Karl Tausig, kon wel zweren dat het om een liefdesscène ging die zich afspeelt in een discrete gondel. Het is een geheime ontmoeting op de lagune van Venetië, waarbij de dualiteiten overal terugkeren. Volgens hem was alles aan dit werk tweestemmig en zelfs “tweezielig”. Een modulatie naar Cis (dolce sfogato) was voor hem een kus en een omhelzing. Het stuk bestaat uit drie delen, waarvan het eerste en het laatste analoog zijn. Het is een teder stuk dat samen met de Polonaise-Fantasie (opus 60) kan aanzien worden als Chopins laatste grote werk en een van zijn meest uitdagende composities.

Naar Hoffmann, voor Chopin
Robert Schumanns Kreisleriana, opus 16 heeft een soortgelijke status in de Europese pianoliteratuur. Het is een uiterst dramatisch werk dat de componist zelf enorm beviel. Volgens de overlevering zou hij in april 1838 het geheel van acht klavierstukken op maar vier dagen tijd hebben geschreven, maar dat klopt wellicht niet. Onderzoek heeft uitgemaakt dat de componist Kreisleriana bij elkaar schreef in twee stadia: eerst tussen 19 maart en 13 april en vervolgens tussen eind april en de eerste dagen van mei. Dat is een termijn van vijf tot zes weken, maar in elk geval nog steeds indrukwekkend. In een brief uit 1839 noemde Schumann het zijn favoriete compositie. Hij wou de bundel opdragen aan zijn geliefde Clara, maar die raadde het af omdat het haar op zich al moeilijke relatie met haar vader verder onder druk zou zetten. Het werk werd uiteindelijk opgedragen aan Chopin die na het ontvangen van de eerste editie uit september 1838 enkel reageerde met een lovende opmerking over het drukwerk van de titelpagina. Nochtans oordelen pianisten en musicologen dat deze bundel een van Schumanns meest integere en complexe pianocomposities is.

'Kreisleriana is een vertaling van Hoffmanns en Schumanns notie van een romantisch kunstenaarschap. En dat is heftig, zeer heftig.'

Als ondertitel voor Kreisleriana verscheen op de partituur ‘Phantasien für das Pianoforte’. Dat het om fantasieën ging, is vermoedelijk het gevolg van de verwijzing naar het werk van E.T.A. Hoffmann, de vroeg-romantische Pruisische auteur die als een van de grondleggers van de vroege romantiek wordt beschouwd. Kreisleriana is namelijk een van Hoffmanns verhalen uit 1813 en verwijst naar kapelmeester Johannes Kreisler, een uitgevonden componist en muzikant over wie Hoffmann in 1815 een langer verhaal schreef en in 1822 zelfs een heuse biografie. Kreisler komt naar voor als een humeurig, asociaal, maar bovenal geniaal kunstenaar, een alter ego voor Hoffmann zelf en als dusdanig het archetype van de vroege romanticus. Hij is impulsief, rusteloos en mysterieus, maar tegelijk ook incompleet, ambigu, verwarrend, versluierd, onvatbaar, volatiel, fragmentair en improvisatorisch. Al deze woorden kunnen gebruikt worden om Schumanns muziek te beschrijven op vlak van melodie, metrum, harmonie en bovenal vorm. En toch heeft Schumanns muziek structuur. Zes van de acht stukken hebben zelfs een eenvoudige A-B-A-structuur en een zevende heeft een wat verwaterde rondo-vorm die – toegegeven – meer duidelijk is voor wie de partituur bestudeert dan voor wie de muziek over zich heen laat komen. In de regel bedacht Schumann de titel voor een compositie eens ze zo goed als afgewerkt was. Kreisleriana is hierop een uitzondering, hetgeen impliceert dat het Hoffmanns personage hem inspireerde. De acht delen uit de bundel exploreren de veelzijdige persoonlijkheid van de excentrieke Kreisler. Dat is waarom de titel Kreisleriana ook zo treffend is. Het is Latijn, maar dan in meervoud. Dat wil zeggen dat het enkelvoud een ‘Kreislerianum’ is. De muziek is een vertaling van Hoffmanns en Schumanns notie van een romantisch kunstenaarschap. En dat is heftig, zeer heftig. Schumann markeert zijn acht delen alleen maar met ‘sehr lebhaft’, ‘sehr langsam’, ‘sehr rasch’, ‘sehr aufgeregt’, etc. Het gaat hier duidelijk niet om de uitbeelding van de verhaaltjes van Hoffmann rond Kreisler, zoals in wat men later ‘programmamuziek’ noemde, het is integendeel pure muzikale poëzie.

De zoektocht van Szymanovski
Een soortgelijke durf vertoonde ook Karol Szymanovski toen hij rond 1915-1916 zijn Masques, opus 34 schreef. Na lange omzwervingen doorheen Europa, Siclië en Noord-Afrika was de Poolse componist in 1914 neergestreken in zijn geboortedorp Tymoszówka, tegenwoordig in Oekraïne, waar hij tot aan de Oktoberrevolutie van 1917 bleef wonen. Vanwege zijn slechte knie werd hij afgekeurd voor militaire dienst, waardoor Szymanovski de Grote Oorlog in isolement doorbracht. De herinnering aan zijn reizen inspireerde hem en zette hem op het pad van een innerlijk traject dat moest leiden naar vernieuwing in de muziek. Hij bestudeerde de islamitische en de oud-Griekse cultuur, hij zocht naar meer oriëntaalse invloeden en liet zich inspireren door de esoterie in het werk van Scriabin, maar ook door de vitaliteit van componisten zoals Bartok en Stravinsky. Bovenal echter wees het klavierwerk van Debussy hem de weg. In wezen was de zoektocht van Szymanovski ingegeven door een nogal hevig verzet tegen de Duitse en Oostenrijkse school van componisten zoals Wagner en Strauss.

'In Masques worden drie grote mythes van de westerse verbeelding uitgebeeld onder de vorm van drie nieuwe psychologische portretten van drie personages in crisis.'

Masques is het tweede zogenaamde pianotriptiek dat Szymanovski componeerde. Eerder had hij al Metopes, opus 29 geschreven, geïnspireerd door mythische wezens uit Homeros’ Odyssee’ De drie werken beelden daar de Sirene, Calypso en Naussicaä uit. In Masques worden drie andere grote mythes van de westerse verbeelding uitgebeeld onder de vorm van drie nieuwe psychologische portretten van drie personages die zich in een emotionele crisis bevinden. De titel, ‘Maskers’, verwijst dan ook naar het antieke Griekse theater waarbij acteurs grote maskers droegen om aan het publiek duidelijk te maken welk personage ze speelden. De eerste figuur, ‘Schéhérazade’, is de prinses uit de sprookjes van Duizend-en-één-nacht. Hier komt Szymanovski’s studie van oriëntaalse muziek duidelijk tot uiting. Het tweede masker is ‘Tantris’, de omkering van ‘Tristan’, de Keltische held uit Wagners muziekdrama ‘Tristan und Isolde’, maar dan herverteld door de Duitse schrijver Ernst Hardt. Hij noemt Tristan spottend ‘Tantris le bouffon’. Hij ziet hem als een ziekelijk verliefd figuur die zich op een gegeven ogenblik als nar vermomt om Isolde te kunnen ontmoeten. Szymanovski’s ironische stijl herinnert aan de muziek van Stravinsky en Ravel. Bij hem krijgt de beroemde minnaar de grimas van een clown. Dat leidt dan weer tot het laatste deel dat de componist vermoedelijk als eerste had geschreven: ‘Don Juan’. Het is een serenade gericht aan alle vrouwen. Immers: wie van alle vrouwen houdt, houdt er tegelijk van geen enkele.

— David Vergauwen