‘Vertel me wat dit leven de moeite waard maakt’, daarmee opende Wim Kayzer het gesprek met kunstenaars, wetenschappers en filosofen in zijn televisieserie Van de schoonheid en de troost. Na het herbekijken van de serie uit 2000 wist Josse De Pauw: ‘Hier wil ik iets mee doen’. Hij bundelt de krachten met LOD-componist (en seizoenscomponist van het Concertgebouw in seizoen 2017-2018) Frederik Neyrinck, met wie hij na Zolang hij niet zichzelve kent voor de tweede keer samenwerkt. Rhapsody wordt een grillige voorstelling, een ode aan het denken, de twijfel en het niet weten, want je hoeft niet altijd alles te begrijpen om te voelen dat het om iets belangrijks gaat.
‘Twijfel is ons meest renderende gevoel. We hebben er een heel dubbelzinnige verhouding mee, want we willen zo graag standvastig, zelfzeker en kordaat zijn. Maar ik denk dat het de twijfel is die ons vooruit helpt. Alles wat een beetje waardevol is, is voortgekomen uit twijfel. En dan luister en kijk ik opnieuw naar Van de schoonheid en de troost, die aangrijpende televisiereeks uit 2000 van Wim Kayzer waarin hij lange gesprekken voert met kunstenaars en wetenschappers. En ik vind ze nog steeds aangrijpend. Ik hoor mensen luidop denken. Ik hoef het niet met hen eens te zijn of hen helemaal te begrijpen. Het is gewoon de schoonheid van dat luidop denken, van die knappe koppen die proberen duidelijk te maken waarmee ze bezig zijn en wat hen bezielt. Het is de poging tot communicatie.'
‘De antropologe Jane Goodall zit op haar bergtop, kijkt om zich heen en formuleert de prachtige gedachte: ‘This is the world as it should be.’ Daar begint het voor mij mee, een rapsodie past daar perfect bij: een muzikale vorm die verscheidenheid verdraagt en grilligheid. Ik begin met Jane Goodall die haar chimpansees namen gaf in plaats van nummers en ik eindig met Edward Witten die met liefde over zijn snaartheorie spreekt. Het wordt een rapsodie van denkende mensen wier gedachten ik uitspreek. ‘Ik vind troost in het uit mijn hoofd leren van andermans woorden’, zegt George Steiner.
'Alles wat een beetje waardevol is, is voortgekomen uit twijfel.’
Daar kan ik mij in vinden. De troost van een gedicht van Rilke te kunnen reciteren zonder dat je ervoor naar een boek moet grijpen. Strofen die ergens in je hoofd liggen te rijpen en waarnaar je kan teruggrijpen als je woorden te weinig hebt. Steiner zegt: ‘Je houdt alleen van wat je onthoudt.’ De schrijver Coetzee laat in zijn twijfel lange stiltes vallen en zijn zwijgen wordt muzikaal. Ik begrijp de val waarin hij zit: hij dwingt zichzelf in het interview om langzaam na te denken maar weet dat hij geen tijd genoeg heeft. De interviewer weet dat hij de ander aan het opjagen is en de ander denkt: ‘ik ben de interviewer zijn tijd aan het verspillen.’ Zoiets is een muzikale uitdaging. Je kan op scène muziek maken die een sfeer schept. Daar heb ik nooit veel aan gehad. Maar waar ik altijd graag met muzikanten mee bezig ben geweest, is muziek creëren waar je de woorden zo dicht mogelijk bij brengt. Met jazzmuzikanten is het me gelukt in An Old Monk en a concert called a landscape. Ze hebben een kunde, gewoonte en bereidheid om te improviseren. Met de componist Frederik Neyrinck werkte ik samen in de voorstelling met Koenraad Tinel, Zolang hij niet zichzelve kent. Het viel me op hoe snel Frederik componeerde. Muziek, tekst, beeld kon hij samenbrengen. Hij is genereus, in die zin dat hij niets heilig verklaart. Vandaar dat ik het gesprek over deze voorstelling met hem aandurfde. Wat zou er gebeuren als ik tekst heb en die op een bepaalde manier wil zeggen, en dat deel wordt van de compositie. Of wat als ik tekst lees op de gecomponeerde muziek.’
Een rapsodie is een muzikale vorm die vanaf de 19e eeuw ingang vond in het oeuvre van verschillende componisten. Het vormprincipe van een rapsodie is vrij en bovendien is er ook vaak een link met volksmuziek. De bekendste zijn de Hongaarse rapsodieën van Franz Liszt en het alomgekende Bohemian Rhapsody van Queen.
‘Hoe je ooit, in je puberteit, op de radio een liedje hoorde dat helemaal paste bij je gevoel van dat moment. Je kreeg die zin niet meer uit je kop. En tientallen jaren later zit dat zinnetje er nog maar wil het iets heel anders zeggen dan toen. En zo gebeurt het met mij nog altijd: zinnen, theaterstukken, gedichten … Muziek heeft iets te maken met woorden, met betekenis. Af en toe staan woorden
een betekenis in de weg. Maar als je de woorden dichter bij muziek brengt, kan de betekenis er weer uitbreken. Ze krijgen resonantieruimte. En nu wil ik die tekstfragmenten en woorden van die denkende en weifelende grote geesten op muziek zetten, in alle betekenissen van het woord. Niet een sfeer meegeven, maar ze in een partituur plaatsen. Ik weet dat daar een andere helderheid uit voortvloeit.’
‘Ik heb veel met stemtimbres en tempi en de wisseling ervan. De muzikaliteit waarmee iemand spreekt, maakt een groot deel uit van de communicatie. Het is een deel van wie iemand wil, kan of denkt te zijn. Jane Goodall kan perfect het geluid van chimpansees nadoen door haar lippen op een bepaalde manier te tuiten. Soms zit de muzikaliteit ook in de gebaren die iemand maakt. Neem nu Vladimir Ashkenazy. Hij zit in de repetitiezaal op een praktikabel een broodje te eten. Een blikje bier in de hand van de wereldberoemde dirigent en concertpianist. Alleen al in de manier waarop hij neerzit, voel je zijn ontheemdheid. Of de kijk van de schilder Karel Appel die alert blijft voor wat hij nog niet kent en zegt dat het schilderij zichzelf afmaakt. ‘Je bent er en je bent er niet’, zegt hij. ‘Mijn werk is af, het schilderij nog niet. De toeschouwer moet het afkijken.’ Dan denk ik: ‘Dat ken ik. Daar kan ik wel iets mee.’
— Anna Luyten voor LOD muziektheater
