Nieuw dit seizoen in het Concertgebouw: de Deep Listening Days. Deep Listening is een concept dat de Amerikaanse componist Pauline Oliveros introduceerde in de jaren 1950. Bij haar gaat het om heel bewust luisteren naar alle geluiden, ook die klanken die onze hersenen normaalgezien uitfilteren. Wij hadden het erover met Arne Deforce en Hans Beckers, twee gasten op de eerste Deep Listening Day.
‘Luisteren is mijn poort naar de wereld.’
Wat betekent Deep Listening voor jullie?
Arne: Het begrip Deep Listening suggereert voor mij dat we op een of andere manier weggaan van het luisteren naar de oppervlakte van muziek. Ik gebruik graag de vergelijking tussen herkennend of verkennend luisteren, ook wel passief of actief, veilig of gedurfd luisteren naar muziek. Waar de eerste vorm gericht is op een resonantie tussen de muziek en jezelf, is de tweede eerder uit op de ontmoeting met de ander of het andere van de muziek. Beiden zijn uiteraard evenwaardig en vaak gaat het net om een interactie tussen beide vormen. Herkennend luisteren zou je een ‘in de muziek thuiskomen van jezelf’ kunnen noemen dat gepaard gaat met een algemeen gevoel van klanken-wellness. Verkennend luisteren is dan een soort van reizen in muziek, op zoek naar nieuwe ervaringen en muzikaal avontuur dat zich openstelt voor het onbekende.
Hans: Luisteren is mijn poort naar de wereld. Bewust en aandachtig luisteren naar de geluiden rondom mij, is hoe ik altijd al in het leven heb gestaan. En niet alleen de geluiden rondom mij kunnen me enorm raken, ik probeer het dagelijkse leven heel bewust te beleven vanuit ál mijn zintuigen. Er is zoveel bijzonders in de wereld. Zoveel dat me inspireert en me doet creëren. Van de subtiele, geraffineerde geur van een lotusbloem, het lichtspel in een cumuluswolk, het voelen van de textuur van de bast van een eik tot de pure smaak van een vers geoogste mispel in de vrieskou. En uiteraard ligt mijn focus enorm op mijn gehoor en het luisteren, omdat dat nu eenmaal is waar ik rond werk als muzikant en geluidskunstenaar. Maar in mijn werk is evenzeer het visuele, het licht, het tactiele, de totaalbeleving van even groot belang.
Hoe probeer je dit te realiseren in je projecten?
Hans: Voor La Floresta ben ik al enkele jaren aan het onderzoeken hoe ik de totaalervaring van de luisteraar kan verdiepen. De focus ligt uiteraard op het luisteren, de muzikaliteit van natuurmaterialen en ons oeroud prehistorisch instrumentarium dat ik in een nieuwe context plaats. Maar het draait niet enkel om het luisteren. Voor La Floresta wordt zowel smaak, geur als aanraking ingezet om de totaalbeleving te intensifiëren. La Floresta is dan ook geen regulier concert, maar eerder een klankenceremonie waarbij het publiek stapsgewijs wordt meegenomen in verschillende aspecten van het luisteren en waarnemen.
Arne, op welke manier zijn de componisten die je gekozen hebt voor dit programma geknipt voor een avontuurlijke luisterbeleving?
Arne: Het programma dat ik samenstelde toont drie generaties van de hedendaagse avant-garde. Het gaat telkens om ‘exploratieve’ muziek waarin nieuwe luistertrajecten worden verkend op de cello met en zonder elektronica. Voor het publiek zal het alvast een bijzondere luisterervaring zijn: de evolutie van cello solo over cello met stereo live-elektronica naar een totale onderdompeling in de duizelingwekkende klankwervelingen met 8-kanaals surround.
Tijdens de voorstelling voorzie ik de werken zelf van luisteradvies. Iannis Xenakis zie ik als de grote bevrijder van de klank. In het ondertussen iconische solowerk Nomos Alpha componeert hij een soort klankenfresco van alle mogelijke klankproducties op een cello. De fysieke virtuositeit die hij daarbij vraagt van de uitvoerder intensifieert ook de luisterervaring van het publiek. In het werk van Kaija Saariaho wordt de spectrale en poëtische dimensie van de celloklank uitgesponnen. Ze verkent de interne structuur van de klank, het domein van etherische golven van licht en beweging. Raphaël Cendo dompelt de luisteraar onder in een soort imaginair oerbos waar de geluiden aan duizelingwekkende snelheden om je oren worden geslingerd. Ik vind het alvast spectaculair hoe het solospel zich met behulp van een computer en live-elektronica vertakt tot een gigantisch imaginair orkest. Een diepere ervaring in de fysieke dimensies van de klank is voorheen zelden op deze wijze aan bod gekomen.
Is onze omgang met klank en geluid veranderd door de alomtegenwoordigheid van elektronische klanken?
Hans: Onze verhouding tot klank is eigenlijk al enorm veranderd met de opkomst van de industriële samenleving, waarbij geluidshinder op een zeer ingrijpende wijze zijn intrede deed. Vandaag is er door technologische vernieuwing alsmaar meer geluidspollutie het dagelijks leven binnen gesijpeld. Mensen zijn zich daar maar zeer weinig van bewust, maar dit heeft een enorme impact op ons leven. Geluidscomfort en stilte is vandaag de dag een luxe. De Zwitserse cultuurfilosoof Max Picard stelt zelfs: ‘Niets heeft het wezen van de mens zozeer veranderd als het verlies van de stilte.’
Is Deep Listening in staat om de luisterhouding fundamenteel te veranderen? Met andere woorden, gaan mensen na de Deep Listening Day ook anders luisteren naar ‘gewone’ concerten of performances?
Hans: Alles begint met hoezeer de luisteraar zich kan en wil openstellen. Wie zich openstelt voor wat er die dag allemaal gebeurt, kan deze ervaring meenemen naar een ander ‘gewoon’ concert. Maar hopelijk ook naar het dagelijkse leven tout court. Ik ben ervan overtuigd dat de manier waarop je naar de wereld luistert je verhouding tot die wereld fundamenteel kan veranderen. Door bewuster om te gaan met luisteren – en waarnemen in het algemeen – zie je meer, hoor je meer, word je meer nuances, verschillen, verscheidenheid en subtiliteit gewaar. Je kan je beter verbinden met wat er rondom je gebeurt.
Hoe dan ook denk ik dat er zaadjes zullen geplant worden in de beleving van het publiek. Dat is ook de hele opzet van de Deep Listening Day. En het feit dat Concertgebouw Brugge daar al heel bewust mee omgaat en hierrond programmeert vind ik echt zeer waardevol. Zeker in onze huidige maatschappij, waarin het diepgaand ervaren van de zintuigen en het tijd nemen voor ontvankelijk waarnemen maar bitter weinig aandacht krijgen.
‘De ideale luisteraar voor mij is de luisteraar die zich kan verwonderen bij wat hij hoort, zichzelf vergeet, deel wordt van de muziek.’
Komt het perspectief van de luisteraar en dat van de uitvoerder ook dichter bij elkaaArne: Muziek beluisteren is en zal altijd een van de meest individuele ervaringen blijven. Of Deep Listening verschillende perspectieven bij elkaar brengt, valt te betwijfelen. Maar je kan natuurlijk de oren in dezelfde richting brengen door bij wijze van inleiding luistertrajecten aan te bieden zoals bijvoorbeeld bij programmamuziek. Dan nog zal de beleving uiteraard bij iedereen anders zijn. Hetzelfde geldt bij het lezen van een roman. Deep Listening vind ik vooral een interessante ‘mind set’ die aanzet om op een andere manier te gaan luisteren in de vele mogelijke diepten van de muziek: met een oneindig perspectief, creatief, inventief, narratief, historisch geïnformeerd, muziekanalytisch en zoveel meer.
Is de ideale luisteraar een geïnformeerde luisteraar?
Arne: De ideale luisteraar voor mij is de luisteraar die zich kan verwonderen bij wat hij hoort, zichzelf vergeet, deel wordt van de muziek en daarbij een vorm van geluk, plezier en creatieve energie ervaart. Dat geluk, een soort van ‘plezier van het luisteren’ zorgt ervoor dat luisteren een nooit eindigend proces wordt van verandering, groei en beeldend muzikaal vermogen.
Hans: Voor mij bestaat er niet zoiets als de ideale luisteraar. Iedereen luistert op zijn manier, met zijn eigen achtergrond en hoe hij of zij zich voelt op dat specifieke moment. Het is vooral belangrijk om je als luisteraar volledig open te stellen voor wat er gebeurt, of je nu geïnformeerd bent of niet. Want pas wanneer je je openstelt kan iets écht binnenkomen, of het nu een concert, een schilderij, een landschap of een situatie is die voor je neus afspeelt. Ik zou eerder van de geïnformeerde luisteraar een bewuste luisteraar willen maken. Want je kan soms perfect geïnformeerd zijn over waar het allemaal om gaat in het denken en het rationeel begrijpen en toch moeilijk toegang vinden tot een diepgaand luisteren. Hoe bewuster je bent van je eigen waarnemen, hoe dieper je kan graven in het luisteren. Dit in een manier van in het leven staan, waar we elke dag opnieuw in moeten leren.
Klaas Coulembier
